برج ناقوس شهر پیزا (به ایتالیایی: Torre pendente di Pisa) یکی از معروف‌ترین سازه‌های جهان است که نه به‌خاطر ارتفاع یا تزئیناتش، بلکه به‌خاطر «کج بودن»اش شهرت جهانی پیدا کرده است. این برج در واقع بخشی از مجموعهٔ بزرگ‌تر میدان معجزه‌ها (Piazza dei Miracoli) است که شامل کلیسای جامع پیزا، تعمیدگاه، گورستان کامپو سانتو و خود برج ناقوس می‌شود و از سال ۱۹۸۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. میدان معجزه‌ها در شمال غربی دیوار قدیمی شهر پیزا واقع شده و به دلیل خاک نرم و رسوبی رودخانه آرنو، مکانی ایده‌آل برای نمایش معماری رومی-گوتیک ایتالیایی بود. این میدان به شکل بیضی‌وار است و برج در گوشه شمال‌غربی آن قرار دارد، روبه‌روی تعمیدگاه و کنار کلیسای جامع. با یوروگردی همراه باشید.
موقعیت جغرافیایی و زمینه شهری
پیزا در منطقه توسکانی ایتالیا، در شمال غربی کشور، بر کرانه‌های رودخانه آرنو بنا شده است. مختصات جغرافیایی برج حدود ۴۳٫۷۲۳ درجه شمالی و ۱۰٫۳۹۶ درجه شرقی است. این شهر در قرون وسطی یکی از بنادر مهم مدیترانه بود و ثروت آن از تجارت با شرق (از جمله مصر، سوریه و اسپانیا) ناشی می‌شد. برج در میدان معجزه‌ها ساخته شد تا نمادی از قدرت مذهبی و تجاری پیزا باشد. نقشه ساده میدان: در مرکز، کلیسای جامع با گنبد طلایی؛ در شرق، تعمیدگاه دایره‌ای؛ در شمال، گورستان کامپو سانتو با دیوارهای نقاشی‌شده؛ و برج در جنوب غربی، به عنوان ناقوس کلیسا. این مجموعه حدود ۹ هکتار وسعت دارد و دیوارهای محصور آن، بازدیدکنندگان را به یک فضای مقدس دعوت می‌کند.
تاریخچه ساخت
ساخت برج در تاریخ ۹ اوت ۱۱۷۳ میلادی آغاز شد، زمانی که پیزا یکی از چهار جمهوری بزرگ دریایی ایتالیا (همراه با ونیز، جنوا و آمالفی) بود و ثروت عظیمی از تجارت دریایی به دست آورده بود. هدف ساخت یک برج ناقوس باشکوه برای کلیسای جامع بود تا قدرت و ثروت شهر را نشان دهد.
برج در سه مرحله اصلی ساخته شد:
- مرحله اول (۱۱۷۳–۱۱۷۸): تا طبقه سوم ساخته شد و همین‌جا کجی برج آشکار شد.
- مرحله دوم (۱۲۷۲–۱۲۷۸): چهار طبقه دیگر اضافه شد، معماران سعی کردند با ساختن طبقات بالاتر به صورت کج در جهت مخالف، تعادل را برقرار کنند.
- مرحله سوم (۱۳۶۰–۱۳۷۲): طبقه زنگ‌ها تکمیل شد.
کل ساخت بیش از ۲۰۰ سال طول کشید و حداقل سه معمار اصلی در آن دخیل بودند که معروف‌ترین نام باقی‌مانده «بونانو پیزانو» (Bonanno Pisano) است، هرچند برخی معتقدند طراح اصلی «دیوتیسالوی» بوده است. جنگ‌های مداوم با جنوا، فلورانس و لوکا، ساخت را متوقف کرد و این توقف به خاک فرصت داد تا تثبیت شود.
سبک معماری و جزئیات هنری
برج در سبک رومی-گوتیک (Romanesque-Pisan) ساخته شده، ترکیبی از عناصر رومی (ستون‌های کورینتی) و گوتیک (طاق‌نماهای کمانی). مرمر سفید کارارا از معادن نزدیک استفاده شده و ستون‌های هر طبقه از عناصر اسلامی-بیزانسی الهام گرفته‌اند، به دلیل تجارت پیزا با دنیای اسلام (مانند طاق‌های اسبی و نقش‌برجسته‌های گیاهی). طبقات پایینی ساده‌ترند با ستون‌های مارپیچ، در حالی که طبقات بالایی با مجسمه‌های فرشتگان و حیوانات اساطیری تزئین شده. تأثیر معماری شرقی در طاق‌نماهای کور و کتیبه‌های عربی‌مانند مشهود است، که نشان‌دهنده تبادل فرهنگی در قرن ۱۲ است.
دلیل کج شدن
علت اصلی کج شدن برج، خاک زیر آن است. برج روی رسوبات نرم رودخانه آرنو و لایه‌های رسی و شنی بنا شده که فقط ۳ متر زیر پی برج، ضخامت کافی برای تحمل وزن ۱۴۵۰۰ تنی برج را نداشت. تنها چند سال پس از شروع ساخت، وقتی به طبقه سوم رسیدند، سمت جنوبی برج حدود ۵ سانتی‌متر فرو نشست. جنگ‌های مداوم پیزا با جنوا، فلورانس و دیگر شهرها باعث شد ساخت برای حدود یک قرن متوقف شود که همین توقف طولانی به خاک فرصت داد تا تثبیت شود وگرنه احتمالاً برج خیلی زودتر فرو می‌ریخت.
مشخصات فنی برج
- ارتفاع فعلی: ۵۵٫۸۶ متر (سمت کوتاه‌تر) و ۵۶٫۶۷ متر (سمت بلندتر)
- وزن تقریبی: ۱۴,۵۰۰ تن
- تعداد پله‌ها: ۲۹۶ پله (قبلاً ۲۹۷ بود؛ یکی در عملیات نجات از بین رفت)
- قطر پایه: ۱۵٫۵ متر
- ضخامت دیوار در پایه: ۴٫۹ متر (در بالا به ۲٫۴ متر می‌رسد)
- تعداد زنگ: ۷ زنگ (هر کدام یک نت از گام ماژور: Assunta با نت لا و وزن ۳٫۵ تن، Crocifisso با نت سی، San Ranieri با نت رِ، Dal Pozzo با نت می، Pasquereccia با نت فا، Terza با نت سل، و Vespruccio با نت لا مینور. زنگ‌ها برای مناسبت‌های مذهبی مانند عید پاک یا غروب آفتاب نواخته می‌شوند)
- زاویه کجی فعلی: حدود ۳٫۹۷ درجه (قبل از عملیات تثبیت دهه ۱۹۹۰ بیش از ۵٫۵ درجه بود)
تلاش‌ها برای نجات برج (۱۹۹۰–۲۰۰۱)
در سال ۱۹۹۰ زاویه کجی به حدی رسید که مهندسان پیش‌بینی کردند حداکثر ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال دیگر برج سقوط خواهد کرد. دولت ایتالیا پروژه عظیمی با هزینه بیش از ۲۰۰ میلیون یورو آغاز کرد:
- سال ۱۹۹۰: برج بسته شد و زنگ‌ها خاموش شدند.
- سال ۱۹۹۲: کمربند فولادی دور طبقات گذاشتند.
- سال ۱۹۹۳–۱۹۹۵: با کابل‌های فولادی برج را به زمین مهار کردند.
- روش اصلی نجات (۱۹۹۹–۲۰۰۱): «استخراج خاک» از سمت شمالی (سمت بلندتر). با دستگاه‌های مخصوص، به‌آرامی خاک زیر سمت شمالی را خارج کردند تا برج به همان سمت کمی برگردد. در مجموع ۷۷ تن خاک برداشته شد و برج حدود ۴۵ سانتی‌متر صاف‌تر شد (تقریباً به وضعیت سال ۱۸۳۸ بازگشت).
در ژوئن ۲۰۰۱ برج دوباره به روی بازدیدکنندگان باز شد و مهندسان اعلام کردند حداقل تا ۳۰۰ سال آینده امن است.
مقایسه با دیگر برج‌های کج دنیا
برج پیزا تنها برج کج جهان نیست؛ بسیاری از آن‌ها به دلیل خاک ناپایدار کج شده‌اند. برج سوئرلین (Suurhusen) در آلمان با زاویه ۵٫۱۹ درجه رکورد کج‌ترین برج ناخواسته را دارد (بیش از پیزا). برج‌های آسینلی و گاریسندا در بولونیا (ایتالیا) با زاویه ۴ درجه (گاریسندا) نماد شهر هستند و از قرن ۱۲ باقی مانده‌اند. برج کلیسای باد فرانکنهاوزن (Bad Frankenhausen) در آلمان با ۴٫۹۳ درجه کج است و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۹۲ فرو بریزد. برج هزاره (Capital Gate) در ابوظبی با ۱۸ درجه عمداً کج ساخته شده و رکورد کج‌ترین برج عمدی را دارد. دیگر موارد: برج شیوا در هند (۲٫۳۶ درجه)، برج تلوک اینتان در مالزی (۲۵ سانتی‌متر کجی)، و برج نایلز در ایلینوی آمریکا (کپی نیم‌مقیاس پیزا). پیزا با ۳٫۹۷ درجه، تعادل زیبایی‌شناختی ایجاد می‌کند، در حالی که دیگران اغلب ناپایدارترند.
تأثیر فرهنگی و رسانه‌ای
برج کج پیزا فراتر از یک بنای تاریخی، نمادی فرهنگی است. در فیلم‌ها و کارتون‌ها ظاهر شده: در «ماشین‌ها ۲» (Cars 2) به عنوان یک صحنه مسابقه، در «سیمپسون‌ها» (The Simpsons Movie) به عنوان جوک کجی، و در بازی‌های ویدیویی مانند «Assassin’s Creed» به عنوان مکان کاوش. عکس‌های معروف «گرفتن برج با دست» میلیون‌ها پست در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کرده و رکوردهای گینس مانند «بیشترین سلفی با برج» (بیش از ۱ میلیون در ۲۰۲۳) یا «بیشترین آدم در حال تظاهر به نگه داشتن برج» (۵۰۰ نفر در ۲۰۱۹) را به ثبت رسانده. در هنر، از نقاشی‌های رنسانس تا مجسمه‌های مدرن، نماد استقامت و طنز انسانی است. حتی در تبلیغات (مانند کمپین‌های پیتزا هات) و کتاب‌های کودکان، به عنوان درس مهندسی ظاهر می‌شود.
آمار گردشگری به‌روز و درآمد
برج هر سال بیش از ۵ میلیون بازدیدکننده جذب می‌کند (در ۲۰۲۴ حدود ۵٫۲ میلیون نفر، با پیش‌بینی ۵٫۵ میلیون در ۲۰۲۵ به دلیل بهبود گردشگری پساکرونا). بلیت ورود به برج حدود ۲۰–۲۵ یورو است (کودکان زیر ۸ سال رایگان) و درآمد سالانه از بلیت‌ها بیش از ۹ میلیون یورو تخمین زده می‌شود (با ۵۰۰ هزار بازدیدکننده سالانه از داخل برج، به علاوه بلیت‌های ترکیبی برای میدان). کل درآمد گردشگری میدان معجزه‌ها حدود ۳۰–۴۰ میلیون یورو در سال است، که ۵۰% آن به حفظ بناها اختصاص می‌یابد. تعداد بازدیدکننده محدود (۴۰ نفر هر ۳۰ دقیقه) و رزرو آنلاین الزامی است.
آیندهٔ بلندمدت
با تثبیت فعلی، برج حداقل ۳۰۰ سال ایمن است، اما پیش‌بینی بلندمدت چالش‌برانگیز است. تغییرات اقلیمی مانند بالا آمدن آب‌های زیرزمینی (به دلیل ذوب یخ‌های قطبی) می‌تواند خاک نرم را ناپایدارتر کند و کجی را افزایش دهد. زلزله‌های توسکانی نادرند، اما نمک در خاک (مانند مورد فرانکنهاوزن) می‌تواند فرسایش ایجاد کند. مهندسان با سنسورهای GPS و لیزر، کجی را روزانه نظارت می‌کنند؛ اگر به ۵٫۴۴ درجه برسد، خطر سقوط وجود دارد. تا ۱۰۰۰ سال آینده، بدون مداخله، ممکن است ۱–۲ درجه بیشتر کج شود، اما فناوری‌های مدرن (مانند تزریق رزین) می‌تواند آن را حفظ کند.
نکات جالب و رکوردها
- گالیله (که در پیزا متولد شده بود) از طبقات بالای برج آزمایش معروف «سقوط اجسام» را انجام داد (هرچند این داستان تا حدی افسانه است).
- موسولینی در دهه ۱۹۳۰ دستور داد برج را صاف کنند؛ بتن به زیر پی تزریق کردند که فقط باعث فرونشست بیشتر شد!
- برج در طول تاریخ چهار بار مورد اصابت صاعقه قرار گرفته و هیچ‌گاه آسیب جدی ندیده.
- رکورد گینس: بلندترین عکس سلفی با برج (از هلیکوپتر، ۲۰۲۲) و بیشترین مدل لگو از برج (بیش از ۱۰۰ مدل رسمی).
بازدید امروز
برج هر روز باز است (به جز ۲۵ دسامبر و ۱ ژانویه)، از ۹ صبح تا ۷:۳۰ عصر در تابستان (تا ۵ عصر در زمستان). تعداد بازدیدکننده محدود است (معمولاً گروه‌های ۴۰ نفره هر ۳۰ دقیقه). بالا رفتن از پله‌های مارپیچ به‌خاطر کجی برج حس عجیبی دارد؛ نیروی گریز از مرکز شما را به سمت دیوار می‌کشاند. بهترین زمان بازدید صبح زود یا غروب است که نور آفتاب روی مرمر سفید کارارا فوق‌العاده می‌درخشد. بلیت آنلاین بخرید تا صف‌های طولانی (تا ۲ ساعت) را دور بزنید.
برج کج پیزا دیگر فقط یک اشتباه مهندسی نیست؛ نماد استقامت انسان در برابر طبیعت، طنز تاریخ و یکی از عجایب دنیای مدرن است که هر سال بیش از ۵ میلیون نفر را به شهر کوچک پیزا می‌کشاند. با حفظ مداوم، این شاهکار قرون‌وسطی همچنان الهام‌بخش نسل‌ها خواهد بود.
